طب گياهي در قرن بيستم
داروهاي گياهي طي جنگ جهاني اول به خاطر كمبود دارو به طور وسيعي استفاده شدند. بعد از جنگ، صنايع داروسازي رشد زيادي يافتند و پني سيلين كشف شد. طب گياهي جديد توسط هيلدا ليل منتشر شد. قانون پزشكي و داروسازي سال ۱۹۴۱ حق فروش داروي گياهي توسط اطباي گياهي را به بيماران لغو كرد. جنجال عمومي باعث شد تا اين قانون هيچ گاه اجرا نشود. بعد از يكسري بحث ها قانون پزشكي در ۱۹۶۸ حقوق اين اطبا را دوباره برقرار كرد و انجمن پزشكي گياهي بريتانيا تأسيس شد. اين انجمن فارماكوپه گياهي بريتانيا را منتشر ساخت. اين كتاب با بازنگري در سال ۱۹۹۰ مجدداً چاپ شد. هم اكنون عموم مردم به خاطر عوارض جانبي داروهاي شيميايي به طبيعت روي آورده اند.
تاریخچه گیاهان دارویی در ایران
تاریخچه پزشكی و درمان در ایران به دوران آریایی، در حدود 7000 سال قبل از میلاد مسیح بر می گردد و نیز نخستین نوشته ها و نسخه های به دست آمده از گیاهان دارویی در تمدن های مهم دنیا نظیر ایران باستان، مصر، خاورمیانه، یونان باستان، هند و چین به 3000 سال قبل از میلاد بر می گردد.
دوران ما قبل اسلام
نخستین پزشك آریایی به نام تریتا یا آترت نام داشت كه از دیدگاه زرتشت و اهورا مزدا شخصی بود پرهیزکار، دانا و توانا كه برای نخستین بار ناخوشی، تب و زخم نیزه را مداوا کرد. نام تریتا نه تنها در فرهنگ ایرانی بلكه در هندوستان نیز به عنوان اولین پزشك آریایی معرفی شده است. تریتا به عنوان نخستین پزشك و جراح آریایی با گیاهان و خواص آن ها آشنایی فراوان داشت. او برای درمان بیماری¬ها از عصاره¬های گیاهانی كه خود استخراج می كرد استفاده می نمود.
از سایر نام داران آریایی در این عرصه می توان جمشید یا یما، فریدون یا تئا و غیره را نام برد. یما و تراتااونا از نخستین كسانی بودند كه در ایران باستان توانستند بیماران دچار مشكلات پوستی، استخوانی و دندانی را از افراد سالم تشخیص دهند. پیامبر تمدن آریایی تاكید زیادی بر حفظ و بقای گیاهان كرده است.
در این تمدن قدیمی ایرانی دو گیاه (مورد و انار) مقدس بودند و همواره در بین مردم از ارزش والایی برخوردار بوده¬اند.
در تمدن ایران باستان در كتیبه¬های مربوط به زمان هخامنشیان، از زعفران به عنوان گیاه دارویی با خواص و كاربرد بسیار فراوان یاد شده است. هر چند در مورد پزشكی ایران باستان اطلاعات زیادی برجای نمانده، لیكن به نظر می رسد در قلمرو گسترده هخامنشیان تشكیلات پزشكی منظمی وجود داشته است و ظاهراً مفهوم (اخلاط رابعه) كه مبنای طب بقراطی می باشد از ایران باستان به یونان راه یافته است. انتقال مذكور به دنبال حمله اسكندر به ایران وطی دوران سلوكی صورت پذیرفته است. طب ایرانی در دوره اشكانی آمیخته¬ای از طب یونانی و طب زرتشتی بود. برخی پزشكان نامور عصر مذكور از قبیل آزوتكس و فرهاته بر همین منوال عمل می نمودند. این روند تا زمان ساسانیان نیز ادامه یافت و آموزه های پزشكی ملغمه ای از مكاتب طب یونان، هند و نیز تعالیم زرتشتی بود.
در این دوران رئیس كل بهداری كشور به نام (درذستبد یا درستبد) خوانده می شد. در همین دوران دانشگاه و بیمارستان (جندی شاپور) در شمال غربی خوزستان تأسیس گردید كه در دوران انوشیروان به حداكثر اعتلا رسید. در دانشگاه مذكور اساتید یونانی، سریانی، هندی و ایرانی به تدریس اشتغال داشته¬اند. پزشكان نامور قرون نخستین از قبیل: حنین بن الحق، سهل بن شاپور، عیسی بن مهاربخت، عیسی بن شهلافا، یوحنابن سرافیون، داویدبن سرافیون و نیز اعضای خاندان¬های بختیشوع و ماسرجویه عموماً از دست پروردگان همین دانشگاه بودند.
نخستین نوشته ها و نسخه¬های به دست آمده از گیاهان دارویی در تمدن¬های مهم دنیا نظیر ایران باستان، مصر، خاورمیانه، یونان باستان، هند و چین به 3000 سال قبل از میلاد بر می-گردد. در این آثار نام گیاهان دارویی مانند درخت میر، كرچك و سیر به وفور به چشم می خورد، هم چنین سایر تمدن¬ها مانند بابلیان، مادها، آشوریان و طب اسلامی مهد شروع پیشرفت ها در زمینه علم داروسازی گیاهی است.
دو كشور پهناور چین و هند هم چون ایران از پیشگامان طب سنتی و داروسازی گیاهی بوده اند. وسعت و تنوع آب و هوایی در كشورهای ایران، چین و هند منجر شده است تا این مناطق از لحاظ تعداد و تنوع گونه های ارزشمند دارویی در دنیا از جایگاه خاصی بر خوردار باشند به گونه ای كه تا كنون صدها گونه گیاه دارویی با خواص بسیار موثر نظیر گیاهان دارویی و گیاهان ادویه¬ای مانند فلفل سیاه، شاه دانه، زعفران، زیره، شیرین بیان، خشخاش، جوز هندی، كرچك، كنجد، الئوورا یا صبر زرد، جین سینگ چینی، چای چینی و… را به دنیای امروز معرفی كرده اند.
دوران اسلامی
پس از تحول عظیمی كه با آثار توسط بقراط پدر علم طب و شاگردش جالینوس طی سال¬های چهارصد و شصت تا دویست قبل از میلاد مسیح رخ داد، روش های درمانی بر اساس طب مزاجی جایگزین سحر و جادو و خرافات شد. برخی از دانشمندان و نویسندگان معتقدند كه این تحول بزرگ در یونان باستان الهام گرفته از طب ایران باستان بوده است و مكتب طبی زرتشت خیلی زودتر از طب یونانی به وجود آمده بود. آن گونه كه جنگ های میان ایرانیان و یونانیان منجر شد تا آثار طبی بقراط و سایر دانشمندان به دست ایرانیان بیفتد و اولین مدرسه به نام جندی شاپور تاسیس شود. پس از ورود سپاه اسلام به ایران، این مدرسه به عنوان بزرگ¬ترین مركز تعلیم پزشكی در سر تاسر ممالك اسلامی درآمد.
در این زمان كه یكی از طلائی ترین ادوار علم پزشكی در ایران است. دانشمندان بزرگی چون (ابوریحان بیرونی، زكریای رازی و ابوعلی سینا) پا به عرصه گذاشتند. آن ها توانستند در مدت كوتاهی، پیشرفت¬های چشم گیری، در جهان طب به وجود آورند.
كتاب قانون یكی از معروف ترین آثار پزشكی دنیا، از ارزشمندترین منابع قدیمی طب سنتی است كه ابوعلی سینا پزشك و فیلسوف ایرانی آن را به رشته تحریر در آورد. او در این اثر گران بها 811 داروی گیاهی و خواص مهم درمانی آن¬ها را معرفی كرده است. با كمال افتخار در حال حاضر اثر این دانشمند بزرگ ایران زمین به عنوان یكی از منابع مهم در دانشگاه های پزشكی سراسر دنیا، مورد تدریس و مطالعه قرار می گیرد.
جایگاه داروهای گیاهی در ایران
گرایش به مصرف گیاهان دارویی در ایران (که یکی از هفت کشور آسیایی است که بیشترین گیاهان دارویی را دارد) از دیرباز وجود داشته است و در سه دهه گذشته شاهد روند رو به رشد مردم در زمینه استفاده از این داروهای گیاهی و احیای طب سنتی هستیم.
براساس آمار موجود در کشورمان نیز بیش از 130 نوع داروی گیاهی وجود دارد. جایگاه داروهای گیاهی در چند سال اخیر در کشور با تحولات علمی تخصصی نظام مندتر شده است. تشکیل ستاد گیاهان دارویی و طب ایرانی، تاسیس دانشکده طب سنتی، ایجاد درمانگاه ها و مراکز تحقیقاتی و آموزش تخصصی گروهی از پزشکان و داروسازان نمادی از تحول و نظام مندی نسبت به جایگاه طب سنتی ایران و درمان دارو گیاهی است.
منابع
گیاهان دارویی و معطر، شناخت و بررسی اثرات آن¬ها، تالیف دكتر عبدالله قاسمی
سایت ساوه سرا
سایت تبیان
موسسه پژوهشی درمانی احیاء طب جامع ایرانیان
میرحیدر، ح.، 1377، معارف گیاهی، انتشارات دفتر نشر فرهنگ اسلامی، جلد اول
امید بیگی، ر.، 1388، تولید و فرآوری گیاهان دارویی، انتشارات آستان قدس رضوی، جلد اول
ارجمندی، ع. خ.، 1377، بررسی تأثیر سطوح مختلف ازت و فسفر در باروری (رشد، نمو و ماده ی مؤثره) آویشن، پایان نامه کارشناسی ارشد باغبانی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه تربیت مدرس تهران
ساعد زمان، گیاهان دارویی
یزدانی، د.، شهنازی، س. و سیفی، ح.، 1383، کاشت، داشت و برداشت گیاهان دارویی، پژوهشکده گیاهان دارویی، جلد اول
سفیدکن، ف.، 1387، برنامه راهبردی تحقیقات گیاهان دارویی، مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور